Kutadgu Bilig’ten devlet aklına

Yrd. Doç. Dr. Cengiz EKİZ

ÖZET

Yönetim düşünü, tarihin iktisadi ve toplumsal yönleriyle incelenmesini öngören bir araştırma alanıdır. Tarihte
farklı devletlerin yaratmış olduğu yönetim usulleri, genellikle kültürel boyutlarda incelenmiş, bu da iktisadi ve
toplumsal unsurların ihmal edilmesine neden olmuştur. X.-XI. yüzyıldan itibaren özellikle batı Türkistan’da
yaşayan halklar arasında İslam’ın yayılmaya başlaması, yerleşik ve göçebe unsurların devletleşme sürecini
önemli ölçüde etkilemiştir. Yönetim düşünü kabaca, söz konusu toplumsal unsurların yönetim zihniyetlerinin
haritasını çıkarmaya çalışmaktadır. Özellikle XI. yüzyıl civarında yazılmış olan eserler, dönemin yönetim
zihniyetini, iktisadi ve toplumsal kökenleriyle anlamamızda anahtar olma özelliğine sahiptir. Bu açıdan
bakıldığında ilgili dönem, hem eser hem de eseri yazan kişinin araştırılması yoluyla incelenebilir. Bunun en
bilinen örneği, XI. yüzyılda Balasagunlu Yusuf (Yusuf Has Hacip) tarafından yazılan Kutadgu Bilig’tir.
Hükümdara öğütler (Nasihatname, Pendname) türündeki bu eser, modern yönetim zihniyetinin yüzyıllar
öncesindeki örneklerinden biri olarak kabul edilebilir. Bu bildirinin peşinde olduğu sorulardan biri tam da bu
tartışma içinde yer almaktadır: Bir yandan modern dönemde yönetimin merkezileşme ihtiyacını karşılayan bir
devlet aklının (raison d’état), öte yandan da adaletin sağlanması için hukuk devleti kavramsallaştırmasının izleri
Kutadgu Bilig’te var mıdır? Bu çalışmada yöntem olarak hem yöneticinin/hükümdarın niteliklerinin hem de
adaletin neden-sonuç ilişkisi ile sağlanmasının (daire-i adalet), kabaca o dönemin iktisadi ve toplumsal koşulları
tarafından belirlendiği kabul edilmektedir. Karahanlılar dönemindeki toplumsal yapının içinde yer alan kesimler
eserde ayrıntılı olarak incelenmiştir. Yöntem açısından toplumun farklı kesimlerinin maddi konumlarını
belirlemenin, yönetim zihniyetinin anlaşılmasını kolaylaştırdığını söyleyebiliriz. Modern yönetim düşünü
klasiklerindeki “yönetimsellik” kavramının, modern öncesi döneme ait bir yapıt olan Kutadgu Bilig’te aranıp
aranmayacağı bir başka soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Kutadgu Bilig özelinde Karahanlıların toplumsal
yapısı, eseri yazan kişi, eserin yazıldığı dönem amaçlanan yöntem çerçevesinde incelenecektir. Bu yolla birçok
eserin incelenmesi sayesinde farklı dönem ve koşulların tartışılmasını mümkün kılacak bir yönetim düşünü alanı
yaratılabilir.

Anahtar Sözcükler: Kutadgu Bilig, Karahanlılar, Yönetim Düşünü, Devlet Aklı, Yönetimsellik, Daire-i Adalet

Makalenin tamamına erişmek için lütfen linki tıklayın: KUTADGU_BILIGTEN_DEVLET_AKLINA