Uygur Türkçesi atasözlerinde akrabalık adları üzerine bir inceleme

Dr. Öğr. Üyesi Levent DOĞAN

Ceyda ERDİN

Özet

Aile bir toplumun temel yapı taşlarındandır. Türk toplumunda aile kavramına, bir aile kurmaya ve akrabalık ilişkilerine büyük önem verilmiştir. Çünkü aile birlik ve beraberliğin dolayısıyla dayanışmanın en güçlü olduğu toplumsal birimdir. Bireylerin yetiştirilmesi noktasında aile ilişkileri ve ailenin üstlendiği rol toplum yapısı bakımından son derece önem arz eder. Ailenin biyolojik, psikolojik, ekonomik; eğitim ve terbiye, dinî, manevi, duygusal ve kültürel alanlara özgü gerçekleştirdiği pek çok işlevi vardır. Buna göre sosyolojik bir kurum olarak aile en başta bireylerin buna bağlı olarak da toplumsal gelişimin mimarı sayılır.

Sözlü edebiyatın en özel ve nadide ürünü sayılan atasözleri; belli bir birikim sonucunda her toplumun özyapısına uygun olarak meydana getirdiği, ait olduğu toplumu tüm yönleriyle bize sunarken halkın tasavvur etme gücünü de sergileyen, yaşanmışlıkları usta bir dille aksettiren, orijinal ve kısa anlatımlardır. Yaptığımız tanıma dayanarak atasözleri dil-düşünce-kültür-toplum eksenini en iyi biçimde aktaran olgulardır diyebiliriz. Zira atasözleri bütünüyle toplumdan ve o toplumun kullandığı dilin sözcüklerinden beslenerek var olmaktadır. Yukarıda ailenin toplumun temelini teşkil ettiğini vurgulamamıza göre bahsi geçen konuyla ilgili terimlerin atasözlerinde yer almaması ve konunun işlenmemiş olması da olanaksızdır.

Bilindiği gibi temel söz varlığı içinde yer alan akrabalık adları bakımından Türkçe zengin bir dildir. Bu çalışmada da Türkçenin lehçelerinden biri olan Uygur Türkçesindeki aile ve akrabalık derecelerini bildiren adlar atasözleri üzerinden tespit edilmiştir. Uygur Türklerinde aile ve akrabalık ilişkilerini ihtiva eden çok sayıda atasözüne denk gelinmiştir. Bu atasözlerinden tespit edilen adların büyük çoğunluğunun kan (soy) bağı ve evlilik bağıyla ilgili adlar olduğu görülmüştür. Çalışmamızda Uygur Türkçesinde kullanılan aile ve akrabalık adları öncelikle belirli bir çerçeveye göre sınıflandırılmıştır. Daha sonra Dîvânü Lûgati-t Türk’te ve Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü’nde geçen akrabalık adlarıyla karşılaştırılıp şekil yönünden eş ya da benzer olanları gösterilmiştir. Aynı zamanda akrabalık adları köken bakımından değerlendirmeye alındığında Uygur Türkçesinde hangi yabancı dillerin daha etkili olduğu saptanmaya çalışılmıştır. Bunların yanı sıra Uygur atasözlerinde anne, baba ve çocuk (kan-soy bağı) terimlerinin en fazla kullanılan akrabalık terimleri olduğu görülmüştür. Uygur Türkçesi atasözlerinde genellikle anne ve baba terimlerinin bir atasözünde yer aldığı ve karşılaştırılarak verildiği dikkati çekmiştir.

Sonuç olarak aile ve akrabalık ilişkilerine geniş bir perspektiften bakıldığı Uygur atasözlerinden hareketle Uygur Türklerinin kültüründe aile teşkilatı ve ailenin üstlendiği rol gibi birçok konu sosyolojik açıdan değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Uygur Atasözleri, akrabalık adları, aile yapısı, adbilim.

Makalenin tamamına erişmek için lütfen linki tıklayın:  Uygur Türkçesi atasözlerinde akrabalık adları üzerine bir inceleme