İli bölgesindeki “Ottuz Oğul Meşrebi”nin Mahallî özellikleri üzerine

Memtili TAHİR
Aktaran: Wusiman TUERDE

Özet

Meşrepler Uygur folklorunun hemen hemen tüm unsurlarını içinde barındıran önemli kültürel miraslarımızdan birisidir. Toplum bireylerinin hoşça vakit geçirmesini, aynı zamanda büyüklere saygı, küçüklere sevgi, edep, ahlak, paylaşım, adalet ve törelere itaat gibi sosyal değerleri öğrenip benimsemelerini sağlar. Yapı ve işlevsel açıdan Anadolu sahasındaki sıra/yaren geceleri ile benzerlik gösterir. Bu makalede İli yöresine has “Ottuz Oğul Meşrebi”nin yapısal özellikleri ve işleyişi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Meşrep, Ottuz Oğul, İli, Uygur, Oyun.

Uygurlar köklü tarihe ve zengin bir kültüre sahip Türk boylarından biridir. Uygurlar bu köklü kültürlerini tarihi süreç içerisinde geliştirmiş ve zenginleştirmiştir.

1. Ottuz Oğul Meşrebinin Katılımcıları

Doğu Türkistan’ın Dolan bölgesinde yaşayan halk yediden yetmişe, büyük küçük, genç yaşlı, kadın erkek hep beraber Dolan meşrebine katılmaktadır. Bu meşrebe katılım için bir sınırlandırma yoktur. Ancak İli Bölgesindeki “Ottuz Oğul Meşrebi”nde genellikle birbirini yakından tanıyan, samimi erkek akran grupları bulunur; bununla birlikte bazı küçükler de meşrebe katılabilir. Dolan meşrebine kadın ve erkeklerin birlikte katılması, bu meşrebi diğer bölgelerin meşreplerinden ayıran bir özelliktir. “Ottuz Oğul Meşrebi”ne ise kadınlar kesinlikle katılamaz. İli bölgesinde “Katar
Meşrebi” veya “Yazlık Gönül Açış (Eğlence)” meşrebine de kadınlar katılmazlar. Bu durum İli Bölgesine ait bir özellik olup aşağıda bunun sebeplerinden bahsedilmiştir.

2. “Ottuz Oğul Meşrebi”nin Yapısı

Yiğit Başı (Ottuz Oğul Beyi): Meşrebi yöneten, organize eden kişi olup halk içerisinde sayılan ve sevilen kişilerden seçilir. Görevi; meşrebe katılanlara meşrep adabını öğretmek, meşrebe katılanların dilek ve şikâyetlerini dinlemek, sorunlara adaletli bir şekilde çözüm bulmak, katılımcıların güzel vakit geçirmesini sağlamak ve mekânın düzenini kurmaktır.

Kazi Bey (Meşrep Beyi): Toplumun sosyokültürel yapısını, hukuk kurallarını iyi bilen kişilerden seçilir. Bu kişi meşrep meydanındaki en rütbeli kişidir, meşrep sürecine nezaret eder, meşrep kurallarını açıklar ve yiğitbaşı ile birlikte meşrepteki tüm sorunları çözer. Paşşap Beyi: Meşrebin güvenliğini sağlayan kişidir. Hitabet yeteneği güçlü olan, nüktedan, hazırcevap, atik ve pratik kişilerden seçilir. Görevi elinde “gül tayak” adı verilen sopayı tutarak meşrebin düzenini sağlamak ve cezaları infaz etmektir.

Göl Beyi (Meydan Beyi): Meşrebin finansal yönetimini sağlayan kişidir. Görevi, meşrepteki ikramları hazırlamak, meşrebin ekonomik yönetimini sağlamak ve muhasebesini tutmaktır.

Dara Beyi: Meşrebin eğlence faaliyetlerini yönetir. Müzik, şarkı, türkü ve danslardan sorumludur. Ancak bu kişinin meşrepte bulunan “Ottuz Oğul”un rızasını alması gerekir. Böylece meşrepte bulunan kişilerin kendilerine verilen görevleri itiraz etmeden yerine getirmesi sağlanır. İli bölgesindeki Ottuz Oğul Meşrebi diğer bölgedeki meşreplere göre örgütsel formu daha net ve kuralları kesin çizgilerle belirlenmiş bir meşreptir.

3. “Ottuz Oğul” Meşrebinin Kuralları, Oyun ve Ceza Türleri

Meşrep içerisinde görgü kurallarına aykırı tavır sergileyenlere “meşrep görmemiş” kalıp ifadesi kullanılarak meşrebe katılanların doğru, düzgün ve saygılı davranmaları gerektiği bildirilir. Meşrep meydanında kaide ve kurallar açık bir şekilde belirlenmiştir. Örneğin; meşrepte “sina tiz”1 veya “yükünüp”2 oturulur. Yiğitbaşı oturma düzenini sağlar ve bu oturma düzenine riayet etmeyen olursa ceza verilir. Katılımcıların bu şekilde oturtulmasının sebebi meşrep meydanında oturacak yerin kısıtlı olması, katılımcıların vücudunun zinde tutulmasını sağlamak ve onları meşrep
müziklerine ve dansa katılacak şekilde hazır konumda bulundurmaktır. Bununla birlikte alkol alarak meşrebe gelmek, meşrepte sigara içmek, kumar oynamak, kötü söz söylemek ve taşkınlık yapacak herhangi bir davranışta bulunmak kesinlikle yasaktır. Meşrep meydanına giriş ve çıkışın kuralları vardır. Meşrep meydanından çıkmak için önce yiğitbaşından, sonra paşşap beyinden izin almak gerekir. Ayrıca meşrep araları yani dinlenme vakitleri paşşap beyinin “rahat” talimatıyla başlar ve bu arada herkes istediğini yapabilir. Eğer birisi meşrebe sonradan katılmak isterse önce meşrep sahibinden sonra da yiğitbaşı ve paşşap beyinden izin alır. Şayet izin verilmezse meşrebe katılamaz.

Meşrep Oyunları: Ottuz Oğul meşrebinin içinde çeşitli oyunlar bulunmaktadır. Bu oyunlar sadece meşrepte oynandığı için “meşrep oyunları” olarak adlandırılır. Meşrep oyunları bazen katılımcıları eğlendirmek maksadıyla oynanırken bazen de yiğitbaşının kişilere talimat vermesiyle cezayı icra ettirmek için de oynanabilir. Dolayısıyla meşrep oyunları ikiye ayrılır. Bunlardan birincisi ceza oyunlarıdır. “Samsa Pişirme” 3, “Suretini Duvara Çekme”4, “Kötek Basti”5, “Cuvazga Katiş” gibi oyunlar bunlardan bazılarıdır. “Cuvazga Katiş” Ottuz Oğul meşrebinin olmazsa olmaz
oyunlarından biridir. Bu ceza oyunu, meşrepte yanlışlıkla çayını döken veya meşrebe geç gelen kişilere verilir. Bu kişileri Paşşap beyi, Kazi Beye veya Yiğitbaşına bildirir. Kazi Bey o kişiye “cuvaz katiş” cezasını verir. Paşşap, Kazi Beyin hükmüne göre cezayı uygulamak için cezalandırılacak kişiyi meydana çıkarır. Kişinin iki eli arkasına bağlanarak çömeltilir ve başına bir süs kabağı oyularak geçirilir, gözleri bağlanır ve kamçı ile vurularak durmaksızın kendi etrafında döndürülür.

Eğlence Oyunları: Bunlar meşrebin daha eğlenceli hale gelmesi için oynanan oyunlardır. Bunlar “Gülçay Oyunu”, “Kızıkçılık Oyunu”, “Doramçilik Oyunu”6, “Yumur Sözleş”7 gibi oyunlardır. Gülçay oyunu, meşrebi daha eğlenceli hale getirmek için herkesin katılmak zorunda olduğu bir oyundur. Gülçay oyununda bir deste gül hazırlanır veya meyveleri birbirine bağlamak suretiyle bir gül şekline getirilir ve bu gül ile oyun oynanır. Bu gülü ilk eline alan kişi oyunun başlangıç noktası olup bir sonraki kişiye bir şiir veya beyit okuyarak, taklit yaparak veya farklı komik bir şey yaparak verir ve oyun sırayla bütün katılımcılar arasında devam eder.

Meşrep meydanındaki cezalar, nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar gelmiştir ve toplumun düzenini sağlayıp, geleneksel kültürün, örf, adet ve geleneklerin devamlılığının sağlanması konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Meşrep kurallarına riayet etmeyince ceza alacağını bilen kişi aynı zamanda sosyal yaşamda da kurallara riayet etmediği zaman cezalandırılacağını bilir.

“Ottuz Ogul” meşrebindeki bazı ağır cezalar ise şöyledir:

Meşrepten çıkarma cezası: Bu ceza “Ottuz Oğul” meşrebindeki en ağır ceza türüdür. Bu ceza toplumda yüz kızartacak suç işleyen, hırsızlık yapan, kanunlara itaat etmeyen, meşrep ehline saygısızlık yapan kişilere verilir ve bu cezayı alanlar tekrar meşrebe kabul edilmezler, “Ottuz Oğul” içerisine dâhil edilmezler.

Para cezası: Bu ceza “Ottuz Oğul” meşrebine geç kalan veya izin almadan meşrep meydanını terk eden kişilere meyve aldırma ve para ödetme şeklinde verilen bir cezadır. Bu cezada temsili anlatmalar vasıtasıyla yaptırım uygulanır. Örneğin; deve, kavun ve karpuzu; at, yumurtayı; inek ve koyun elmayı temsil eder. Getirilen meyveler meşrepteki kişilere dağıtılır; fakir fukaraya, engellilere, yetim ve öksüzlere verilir. Para cezasının en ağırı ise yeni bir meşrep düzenlemektir. Bu ceza maddi durumu olan kişilere verilir.

Sevenlik cezası: Bu cezalar, meşrebi daha eğlenceli ve komik hale getirmek için verilen oyun türündeki cezalardır. Meşrep düzenini bozanlara ve kurallara uymayanlara verilir. Yiğitbaşı veya Kadi Bey cezalandırılacak kişiye hayvan taklidi, dans etme, şarkı söyleme, fıkra anlatma ve komik anekdot anlatma gibi cezalar verir. Bununla birlikte “samsa yakış”, “süretke tartiş”, “tam söydürüş”8, “kök basti kiliş” ve “cuvazga ketiş” gibi fiziksel cezalar verebilir. Bu cezaların en ağırı “cuvazga ketiş” cezasıdır.

4. Edebiyat ve Sanat

“Ottuz Oğul” meşrebinde halk edebiyatının nerdeyse bütün tür ve şekillerine ve köy seyirlik oyunlarına rastlamak mümkündür. Şiir söyleme, cenkname ve kıssa anlatma, fıkra anlatma ve seyirlik oyunlar sergileme bunlardan bazılarıdır.

Çakçak (fıkra): İnsanları güldürmek maksadıyla anlatılan fıkralara verilen isimdir. İli bölgesindeki Uygurlar komik ve şakacı olup gündelik yaşamlarında da bu özelliği gösterirler. Uzunca bir tarihi geçmişe sahip olan bu bölge insanlarının kendi aralarındaki nüktedan konuşmaları tarihi süreç içerisinde gelişerek edebi bir sanat halini almış ve meşreplerin de önemli unsurlarından biri olmuştur.

Yumur çakçak (nükteli şakalar): Bu şakaların herhangi bir söyleniş zamanı ve mekânı yoktur. Yumur çakçaklarının meşrepteki kişileri güldürme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme özellikleri vardır.

Sanatsal açıdan meşrepler önemli bir yere sahip olup Uygurların dini inanışları ile bütünleşip gelişerek sanatsal bir form halini almıştır. 1985’te Gulca ilçesi Ara Östeñ kasabasındaki bir meşrebe katılan Merkezi Sanat Enstitüsü dans araştırmacıları meşrepleri gözlemledikten sonra “Meşrep doğal bir şarkı ve dans sahnesi ve okuludur. Uygurlarda dans ve şarkı herkes tarafından yaygın olarak bilinmektedir.” demişlerdir. Bu sebeple Uygurlarda dans ve şarkı-türkünün yaygın olması, meşreplerin yaygınlığıyla bağlantılı olarak düşünülmektedir.

Uygurlarda coğrafi ve bölgesel farklılıklar meşrep, dans ve şarkıları da çeşitlendirmektedir. Örneğin; Dolan meşrebinde kadın ve erkekler birlikte dans ederken “Ottuz Oğul” meşrebinde erkek yalnız ya da bir başka erkekle oyunu icra etmektedir.

5. Meşrebin Amacı ve İşlevi

“Ottuz Oğul” meşrebi bir yandan eğlenme ve hoşça vakit geçirme işlevini yerine getirip meşrebin düzenini hedeflerken bir yandan da geleneksel kültürün aktarılması, örf ve adetlerin korunması, sosyal yaşamın düzenlenmesi ve çocuk terbiyesi gibi hususlarda önemli rol oynamaktadır. Bu sebeple nesilden nesle devam eden meşrep kültürünün tarihi ve toplumsal yaşamdaki önemi hakkında çalışmaların yapılmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

6. İli Bölgesindeki “Ottuz Oğul” Meşrebi İçin Yapılması Gerekenler

“Meşrebin tatlı çayı, acı dayağı” sözünde ifade edildiği gibi meşrebin katı kural ve kaideleri vardır. Meşrep kuralları kanunlara uygunluk göstermelidir. Toplumsal düzene uymayan hususları düzeltmeyi asli vazifesi olarak görmelidir. Meşrebin düzenlenmesi için uygun mekân ve zamanın belirlenmesi gerekmektedir.

Açıklamalar:

1 Bacağın birini dizden kırıp diğerini altına alacak şekilde yerde oturmak.
2 Her iki bacağı dizden kırarak altına alacak şekilde oturmak.
3 Samsa: Hamurun içerisine yağlı et, soğan ve baharatın karıştırılıp poğaça büyüklüğüne getirilerek tandırda
pişirilmesiyle yapılan bir tür hamur işi yiyecek olup samsanın pişirilmesinde tandıra hamurun yapıştırılması hareketini çağrıştıracak şekilde mecaz anlama bürünmüştür ve meşreplerde “tokat atmak” anlamında kullanılmaktadır.

4 Ceza verilecek kişi duvarın önünde kolları açık bir şekilde durdurulur, karşısından su döküp ıslatılır ve duvara
vücudunun sureti çıkarılır.
5 Ceza verilecek kişi yere sırtüstü yatırılır ve hafif şekilde göbeğine ayakla bastırılır.
6 İnsan ve hayvanları komik bir şekilde taklit etmek suretiyle oynanan bir oyun.
7 Nüktedan kişiler tarafından yönlendirilen komik bir oyun.
8 Duvarı öptürme.