Hokand Hanlığında Uygurlar

Şerali KOLDAŞEV

Özet

Bu makalede Hokand Hanlığı (1709-1876) dönemindeki Uygurların faaliyetleri araştırılmaktadır. Yazılı kaynaklar ve bilimsel araştırmalara dayanılarak onların Hanlıktaki siyasi, sosyal ve iktisadi süreçlere katılım derecesi incelenmiştir.

Uygurların Hokand Hanlığının merkezi toprakları olan Fergana bölgesindeki birçok yerleşim merkezinde yerleşik hayat sürdüren toplumlar arasında yaşadıkları, inşaat ve sulama işlerinde faaliyet gösterdikleri, Hotan-arık, Çinabad gibi kanallar kazdıkları, Hanlığın merkezi arazilerinde bulunan göçebe toplumların yerleşik hayata geçmelerine katkıda bulundukları anlaşılmaktadır. Onların çiftçilik ve zanaatla uğraştıklarına dair bilgiler bulunmaktadır.

Doğu Türkistanlı Uygurların Hokand Hanlığında edindikleri rolü özetleyecek olursak, onların 19. yüzyıl boyunca Çin baskısından kaçarak Hanlık topraklarına sığındıkları, bazen de Hokand hanlarının Çin’e karşı yürüyüşleri sırasında Uygurları Fergana bölgesine göçe davet ettikleri anlaşılmaktadır. Sayıları birkaç bini aşan Doğu Türkistanlılar, Hanlığın Nemengan, Andican, Hokand, Hocend, Oş gibi başlıca şehirlerine ve onların civarlarına taşındıkları ve zamanla yerli ahaliye karıştıkları görülmektedir.

Anahtar Sözcükler: Uygur, Hokand Hanlığı, Orta Asya, Doğu Turkistan, Diaspora.

Orta Asya’nın tarihte Batı Türkistan (bugünkü Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan toprakları) ve Doğu Türkistan olarak bilinen, bugünlerde ise Orta Asya ve Çin’in Sincan-Uygur Özerk rayonu olarak adlandırılmakta olan bölgeleri halkları arasındaki ilişkiler çok eski tarihlerden beri devam etmekte olan süreçlerden biridir. Tanrı Dağları ve Pamir sıradağları bu iki bölgeyi ikiye ayırsa da kültürel, sosyal ve iktisadi ilişkiler karşılıklı olarak süregelmiştir. Özellikle, çeşitli siyasi istikrarsızlıklar ve iktisadi buhranlar nedeniyle her iki bölgede bulunan toplumların birinden diğerine göç ettiği bilinmektedir. Zamanla onlar göç ettikleri bölgenin sosyal, iktisadi ve kültürel hayatına katılarak yerli ahaliyle kaynaşmışlardır. Çalışma, Doğu Türkistanlıların Hokand Hanlığı (1709-1876) topraklarındaki faaliyetlerine ilişkin birçok tarihi gerçeği aydınlatmayı amaçlamaktadır.

Konuyu araştırırken başta Çin ve Rus kaynakları olmak üzere miladi 18-20. yüzyıllara ait Fars-Tacik ve Türk dilinde yazılan el yazma eserlerdeki bilgilerden yararlanmaya özen gösterilmiştir. Örneğin, Zeyniddin Muhammed Emin Sedri Kaşgarî’nin “Eser’ül-Fütüh”1, Şah Mahmud b. Fazil Çuras’ın “Salname”2, Seng Muhammed Bedehşanî’nin “Tarih-i Bedehşan”3, Muhammed Hakimhan’ın “Münteheb’üt-Tevarih”4, İmam Ali Kunduzî’nin “Tevarih-i
Menzume”5, Mirza Muhammed Heyder’in “Tarih-i Reşidi” eserine Muhammed Şerif’in ilavesi6, Mirza Şems Buharî’nin Buhara, Hokand ve Kaşgar hakkındaki hatıraları7, Molla Niyaz Muhammed’in “Tarih-i Şahruhî”8, Mirza Alim Muşrif’in “Ensab’üs-Selatin ve Tevarih’ül Havakin”9, Muhammed Salih Taşkendî’nin “Tarih-i cedide-i Taşkend”10, Muhammed Yunus Taib’in “Tarih-i Alıkulı Emirleşker”11, Avaz Muhammed Attar’ın “Tarih-i  Cihannemai”12, Tacir’in “Garaib-i sipah”13, Dilşadi Barna’nın “Tarihi Muhaciran”14, Üveysî’nin “Vakaati Muhammed Ali Han”15, Muhammed Aziz Margilanî’nin “Tarih-i Azizi”16, Ebu Ubeydullah Muhammed’in “Hulaset’ül-Ahval”17, “Encum’üt-Tevarih”18, Mirza Şemsiddin Buhari’nin “Tarih-i ceng-i Emir Nasrullahi ve Muhammed Ali Han”19, Mirza Kalander Muşrif İbrahimî’nin “Şahname-i Ömer Hani”20, Ebu el-Azim Sami’nin “Tuhfe-i Şahi”21, İshakhan Töre’nin “Tarih-i Fergana”22, Molla Alim Mahdum’un “Tarih-i Türkistan”23, Molla Halbek b. Molla Musa Andicani’nin “Garibname”24, Mahmud Hakim Yayfani’nin “Hulles’üt-Tevarih”25, Muahmmed Fazilbek’in “Mükemmel tarih-i Fergana”26, “Şahname-i Mutrib”27, Abdulgafur’un “Zafarname”28, Bknazar’ın “Emirleşker cengnamesi”29, “Şahname-i Endelib”30, Kurban Ali Ayaguzi’nin “Tarih-i Hamsa-i Şarki”31, Molla İbrahim Fanahi’nin “Şarki Türkistan Tarihi”32, Muhammed Sıddık Ruşdi’nin “Tezkiret’ül-Evliya-i Türki”33, Bilal Nizam’ın “Gazat der mülki Çin”34, İlyas Ahund’un “Kaşgar tarihi”35 gibi el yazma eserlerindeki Doğu Türkistan tarihine ait bilgiler hala netlik kazanmamıştır. Adı geçen kaynakların çoğunda Hokand Hanlığı tarihi ile birlikte Hanlık topraklarına göç eden Doğu Türkistanlılara dair bilgiler de bulunmaktadır.

15. yüzyıl tarihçisi Abdurezzak Semerkandi’nin “Metle’üs-Sedeyn” eserinde bu konuyla ilgili şu ifadeler yer almaktadır: “Emirzade Ömer Şeyh Kaşgar’a gitti. Moğulistan (Doğu Türkistan) hanı Hızır Hoca Oğlan ve Hudeydad Moğol şehrini (Kaşgar’ı) bırakıp gitmeye mecbur kaldılar. Emirzade Ömer Şeyh Hudaydad Moğol’un anasını ve Emir Aka’yı hem de onların heremlerini ele geçirerek onları Semerkand’a yolladı. Kaşgar ahalisini de Andican’a taşıdı”
36. Hokand Hanlığı topraklarına göç eden Uygurların nüfusu üzerine tarihi kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda Uygurların nüfusu 324 bin olarak gösterilirken37 diğer kaynaklarda 1860’lı yıllara kadar Hokand topraklarında 200-250 bin Kaşgarlının bulunduğu belirtilir38.

Hokand Hanlığına gelip yerleşen sığınmacıları tarihi kaynaklar ve çeşitli edebiyatlardaki39 bilgilere dayanarak sosyal katmanlarına, etnik kökenine ve yaşadığı mekanlara göre birçok gruba ayırabiliriz. Onların arasında Yarkentli, Uç-Turfanlı, Hotanlı, Kuçarlı, Aksulu vb. içinde Kaşgarlılar çoğunluğu oluşturmuşlardır40. Etnik olarak sığınmacılar Uygur, Dungan, Kaşgar çingeneleri ve diğer etnoslardan oluşmuşlardır. Onların arasında toplumun çeşitli sosyal
katmanlarından temsilciler, yönetici sınıf vekilleri, ileri gelenler, çiftçi, zanaatçı, şair ve bilim adamları, bulunmuştur. Dönemin yazılı kaynaklarında bu sığınmacılar için “Tağlık” (Dağlı) tabiri kullanılmıştır41. 1850-1858 yıllarında Doğu Türkistan’a giden Kazak ileri gelenlerinden biri olan Çokan Valihanov bu tabir üzerine şöyle bir açıklamada bulunur: “Dağlı42 – bu tüm Küçük Buharalıları (Uygurları-yazar.) düzlüklerde yaşayanlardan ayırt eden adlardan biridir, Hokand Hanlığında Doğu Türkistanlı mültecilere nispeten kullanılmıştır”43. Hokand Hanlığında bu tabirin faal olarak kullanıldığına dair bilgiler bulunmaktadır. Yerli ahali Hokand şehrinin ana kapılarından birini “Tağlık dervazası”, bu kapı aracılığıyla Doğu Türkistan’a giden yolu “Tağlıklar yolu” olarak adlandırır44. Bunun yanı sıra, şahıs adlarına da Tağlık “Dağlı” sözcüğü eklenmiştir. Yusuf Mingbaşı Tağlık45, Yunus Tağlık46 vs. örnek olarak gösterilebilir.

Hokand hükümdarı Ömer Han (1810-1822), 19. yüzyılın ilk yıllarında askeri reformlar yaparak Hanlıktaki çeşitli etnik gruplardan oluşan askeri birlikler oluşturmuştur. Toplamda 50 kişiden oluşan farklı tuğlar (askeri bölümler) oluşturulmuş ve onlara Tuğbaşı veya Tuğbeği başkanlık yapmıştır47. Afganlardan oluşan “Tuğı Afgani”, Taciklerden oluşan “Tuğı Taciki”, Doğu Türkistanlılardan oluşan “Tuğı Tağlık” onlar arasındaydı. “Tuğı Tağlık”a Tuğbegi olarak Kaşgar’dan gelen Yusuf Kaşgari tayin olunmuştur. Bu askeri birlik Hokand Hanlığının sürdürdüğü savaşlara faal olarak katılmıştır. Hizmetlerinden dolayı ona “Dadhah”48 unvanı verilmiştir. 1812 yılında Hanlığın yüksek rütbelerinden olan Mingbaşı (Binbaşı)lığa atanır ve Hanlık ordusunun baş komutanı, yani Emirleşker olarak tayin olur.19. yüzyılda yaşayan tarihçi Molla Alim Mahdum Hacı “Tarih-i Türkistan” eserinde: “Ömer Han nihayetde asayişte hükümranlık eyleb, andın keyin (Mingbaşı) Gülişahi Margılanlıknı Hokandga hakim kılıb, anıng ornıga Yusuf Kaşgarini Mingbaşı ve Emirleşker kılıb meslehet eylebdürkim” (Ömer Han, son derecede refah içinde yöneticilik yapıp, sonradan (Binbaşı) Margılanlı Gülişah’ı Hokand’a hakim tayin ederek onun yerine Yusuf Kaşgari’yi Binbaşi ve Emirleşker tayin etmişti.) der49.

Yusuf Kaşgari, Ömer Han tarafından Hokand askeri kuvvetlerinin yeni başkomutanı olarak orduya başkanlık yapmış ve 1818 yılında Buhara Emirliği ile nizalı bölge olan Oratepe üzerine gönderilmiştir. Ordu, üç gün zarfında Oratepe’den Semerkand civarlarına ulaşan toprakları ele geçirmiştir. Bu askeri zaferlerden sonra ikna olan Ömer Han, Molla Alim Mahdum Hacı’nın kaydettiklerine göre başkomutana “şahane surepa inam eyleb, hizmet körsetgen yiğitlening her kayularıga surepa ve münasib ahvali emel ve yarlık berib, keltürgen olcanı yiğitlerge taksim kılıb bermakka fermayiş eylebdür” (Şahane kıyafetler hediye ederek emeği geçen askerlerin hepsine kıyafet ve levazim ve yarlık verip, elde edilen ganimetleri askerlere bölüştürülmesine ferman vermiştir)50. Yusuf Binbaşı Tağlık önderliğindeki Hokand Hanlığı ordusu Taşkent, Türkistan, Deşti Kıpçak’a kadar yürümüş ve bu toprakların belirli bir kısmını Hanlık sınırlarına katmıştır. Sonuçta devletin ileri gelenleri ve askeri kitlesi arasında “Dağlıların temsilcisi” Yusuf Kaşgari’nin nüfuzu artmıştır.

Hatta Ömer Han onun kızını Muhammed Ali Han’la evlendirerek akrabalık bağlarını kurmuştur. O sadece Hanlıktaki askeri işlerde değil, devlet ve toplum hayatında da önemli yerler edinmeyi başarmıştır. Kaynaklarda Ömer Han vefat ettiğinde Yusuf Kaşgari’nin onun defin merasiminde yer aldığı kaydedilir. “Muhammed Ali’nin kaynatası Yusuf Mingbaşı Tağlık serkerde ve umeraya başkan ve meslehet başı imiş. Tahtın etrafına muhafazat
(koruma) için has ve mutelid adamları tayin ederek, ondan sonra Ömer Han’ın vefatını aşikâr eylemiştir. O gün güya kiyameti sağır (küçük kiyamet) berpa olmuş gibi tüm büyük ve küçük, emir ve vezir, şah ve geda Ömer Han’a yas tutup ağlayarak cenaze için dehmeye gitmiştir. O esnada halkın kalabalığından cenazeyi sokakta götürmenin imkânı bulunmamış Yusuf Mingbaşı onu bin meşakket ile dehme-i şahane getirerek anne babaları yanına defnetmiştir»51 diye yazmaktadır. Ömer Han vefat ettiği vakit Muhammed Ali Han 14 yaşında idi52. Yusuf Mingbaşı onu Hokand tahtına oturtarak devlet yönetimini kendi eline almıştır. Ancak, Muhammed Ali Han’ın yönetiminin beşinci yılında aralarında anlaşmazlık boy göstererek Hokand Hanı kayınpederini Margilan şehrine hâkim olarak yollamıştır. Daha sonra ise Yusuf Kaşgari bu görevinden azledilerek hacca gönderilmiştir. Kaynaklarda Yusuf Kaşgari’nin yolculuk sırasında öldüğü yer almaktadır53.

Hokand hükümdarı Muhammed Ali Han (1822-1842) kendi ordusuyla 1826-1827 yıllarında Doğu Türkistan’a saldırmıştır54. Ancak, onun askerleri Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde bulunan Çin (Mançur) askeri ve idari karargâhlarından biri olan Gülbağ kalesini kuşatırken Hokand’a dönmeye mecbur kalmıştır. Onun Hakkulı Leşkerbaşı başkanlığındaki bir kısım askeri Çinlilere karşı isyan çıkaran Cihagir Hoca’ya yardım için görevlendirilmiştir55. Fakat 15 gün içerisinde Çinlilerin Gülbağ kalesini ele geçiren Hakkulı başkanlığındaki Hokand ordusu Doğu Türkistan’ın diğer topraklarını da ele geçirmeye başlamıştır. Bunun üzerine Mançur hükümeti hemen Çin’in Şansu, Gansu, Haylon, Şandung, Çaylung gibi vilayetlerinden 36 bin asker, 20 bin at, 10 binden fazla deve ve toplam 70 bin ordu ile önce Aksu’ya ve sonradan Kaşgar’a yürümüştür56. Sonuçta Hokand Hanlığının askerleri Hakkulı önderliğinde 70 bin Uygur ailesini Hanlık topraklarına götürmüş ve onları buradaki şehirlere yerleştirmiştir. Hokand tarihçilerinden Muhammed Salih Hoca “Tarih-i Cedide-i Taşkend” adlı eserinde Doğu Türkistanlı bu mültecilerin durumu hakkında şunları söylemektedir:

“Hokand Hanı Muhammed Ali Han 12.600 mülteciyi Oş57, Andican58, Şehrihan59, Nemengen60, Margilan61, Törekorgan62, Hocend63, Oratepe64, Kurama65 ve Taşkent66 vb.

şehirlere yerleştirmiştir67. Yazılı kaynaklarda Yusuf Mingbaşıdan başka Hanlığın siyasi hayatında önemli yer edinen diğer “Tağlık”lar hakkında da bilgiler bulanmaktadır. Örneğin, 1856-1857 yıllarında Andican’ın hâkimi Hoca Kelan Kaşgari68, Hokand hükümdarı Melle Han (1858-1862) döneminin ileri gelen isimlerinden biri olan Molla Fethiddin Hekim Kaşgari69 vb. şahsiyetlerin de Hanlığın siyasi hayatında önemli bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır.

18. yüzyılın son yıllarında Hotanlı mülteciler tarafından Hotanarık70, 19. yüzyılın ortalarında ise Çinabad arığı kazılmıştır71. Bu sulama kanalları aracılığıyla boş araziler sulanarak çöl araziler bahçelere dönüştürülmüştür. Bunun yanı sıra, mültecilerin yerleşmesiyle yaylaların kısalması ve sonuç olarak göçebe Kıpçak, Kırgız boylarının yerleşik hayata geçmesine zemin hazırlamıştır. Bazı zenginlerin hayvanlarını ve arazilerini Doğu Türkistanlı mültecilere sattıkları görülür72. Fakirleşen göçebe ahali ise mülteciler ve yerli ahalinin etkisiyle yerleşik hayata geçmeye başlamıştır. Artık bölgenin yerlisi haline gelen mülteciler çiftçilikle uğraşmaya başlamışlar ve kavun, karpuz, kabak, soğan, havuç gibi sebze ve diğer gıdalar pazarlara götürülmüştür73. Bununla birlikte, mülteciler çeşitli zanaatları da öğrenmişlerdir. Onların ürettikleri çeşitli zanaat ürünleri Oş, Andican ve diğer şehirlerde satılmıştır74. Mültecilerin Hokand Hanı Hudayar Han Ordası (karargâhı) inşasında da faal olarak iştirak ettikleri bilinmektedir75.

Doğu Türkistanlı mülteciler arasında Hanlık topraklarında daimi olarak yaşamaya başlayanlarla birlikte ilkbaharda Hanlık topraklarına gelip, sonbahara kadar buralarda çalışıp yeteri kadar meblağ topladıktan sonra ailesine dönenler de bulunmuştur76. Yine de Hokand Hanlığı topraklarında bulunan Doğu Türkistanlıların çoğunluğunu burada sürekli olarak yaşamayı tercih eden insanlar oluşturmuştur. Bu gruplar Hanlığın yerli ahalisiyle etkileşim içinde bulunmuştur. Günümüze kadar Fergana ahalisi arasında korunmakta olan Uygur mutfağı, kuyumculukta devam eden kaşkarbaldak77, mimarideki eyvan, Kaşgarca baca78, ağaç oymacılığı ve çanak çömlekçilikteki Kaşgarça usuller79 bu sürecin sonucudur.

Böylece Doğu Türkistanlı mültecilerin Hokand Hanlığının siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel hayatına faal olarak iştirak ettikleri anlaşılmaktadır. Birçoğu Hanlıktaki çeşitli görevlerde yerli ahaliyle birlikte görev almışlardır. Özellikle, askeri görevlerde bulunan mülteci sayısı oldukça fazladır. Çiftçilik ve sulama işlerinde, zanaatın çeşitli dallarında ve ticarette yerli halk ile yan yana çalışmışlardır. Bu tarz ilişkileri araştırmak Orta Asya tarihi açısından önemlidir.

Açıklamalr:

1 Zayniddin Muhammad Imin Sadr Kaşgari. Eser’ül-Futuh. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 753, 78 varak. 2 Shax Maxmud ibn mirza Fazil Churas. Xronika / Kriticheskiy tekst, per., kommentarii, issledovanie i ukazateli
O.F. Akimushkina. – Moskva., 1976. – 162 s. 3Sang Мuxammad. Istoriya Badaxshana / Izd. v tekste A.N. Boldirevim. – Leningrad., 1959. – S. 57. 4 Muhammad Hakimhan Töre. Muntahab’üt-Tevarih. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, № 592, 594. – 669 varak; Muhammad Hakim khan. Muntakhab al- tawarikh. Vol. II. / Edited by Yayoi Kawahara & Koichi Haneda. – Tokyo: ILCAA 2006. – 716 р. 5 Imam Ali Kunduzi. Tevarihi Manzume. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 597. – 405 varak. 6 Mirza Muhammad Haydar Şerif. Tarihi Reşidi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 10191. – 394 varak. 7 Zapiski Mirzi Shamsa Buxari. O nekotorix sobitiyax v Buxare, Xokende i Kashgare. Kazan, 1861. – 125 s. 8 Molla Niyaz Muhammed. Tarixi Şahruhi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 4463. – 252 varak: Tarixi Shaxruxi. Istoriya vladetelii Fergani.
Sochinenie Molla Niyazi Muxammed ben Ashur Muxammad Xokansi, izdannaya N. N. Pantusovim. Kazan, 1885
9 Mirza Alim Muşrif. Ensab’üs-Selatin ve’l Tevarih’ül-Havakin. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 1314/1, 3753; Mirzo Olim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. /
Nashrga tayyorlovchilar A. Matg’oziyev, М.Usmonova. – Тoshkent, 1995. – B. 128; Mirza Alim ibn Mira Raxim
Toshkendi. Ansab as-salatin va tavarix-al-xavakin. – Таshkent, 2007. 10 Muhammed Salih Taşhkendi. Tarihi Cedide-i Taşkend. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 11072, 5732, 7791.– 1040 varak. 11 Мuhammad Yunus Toyib. Тarixi Aliquli amirlashkar // Sharq yulduzi. – Тоshkent, 1996. – № 1. – B. 214-223; – № 2. – B. 208-223. 12 Avaz Muhammed Attar. Tarihi Cihanname-i. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 9455; Аvaz Muhammad Attor. Тarixi jahonnomayi / Fors-tojik
tilidan Shodmon Vohid tarjimasi // Sharq yulduzi. – Тoshkent, 1991. – № 8. – B. 119-137. 13 Tacir. Garaibi sipah. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. 5408. – 56 varak; Тojiri Xujandi. G’aroibi sipoh / Мuratab Sa’dullohi Asadulloh. Хujand,
1993. – 83 b. 14 Dilşadi Barna. Tarihi Muhaciran. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 1207. – 15 varak.

15 Uvesyi. Vakeati Muhammed Ali Han. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 1857. 16 Muhammed Aziz Margilani. Tarihi Azizi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 11108. – 219 varak. 17 Ebu Ubaydullah Muhammed. Hulaset’ül-Ahval. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 2084. – 240 varak. 18 Encum’üt-Tevarih. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. 11366. 19 Mirza Şemsiddin Buhari. Tarihi cengi Emir Nasrullahi ve Muhammed Ali Han. Özbekistan Bilimler Akademisi
Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 861, – 4 varak. 20 Mirza Kalander. Şahname-i Ömer Hani. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 10088, – 133 varak. 21 Ebu el-Azim Sami. Tuhfai Şahi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 2091. – 298 в.
20 Abu al-Azim Somiy. Tuhfaiy shohiy. – OSI AS RUz, manuscript, inventory № 2091. – P. 298
22 Ishakhan Töre. Tarihi Fergana. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 10117, 11616; Ishoqxon To’ra Ibrat. Tarixi Farg’ona / Nashrga tayyorlovchilar
H. Bobobekov, Mahmud Hasaniy, Meros turkumi. – Тoshkent: Kamalak, 1991. – B. 268-327. 23 Mulla Olim Mahdum. Tarixi Turkestan. – Тashkent, 1915; Mullo Olim Mahdum Hoji. Tarixi Turkiston. – Qarshi, 1992. – 148 b. 24 Molla Halbek b. Molla Musa Andicani’nin Garibname. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 8816. – 767 varak. 25 Mahmud Hakim Yayfani. Hulles’üt-Tevarih.. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 304. 26 Muhammed Fazilbek. Mükemmel tarihi Fergana. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 5971. – 546 varak. 27 Mutrib. Şahamane-i Mutrib. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. Т/2412. – 25 varak. 28 Abdulgafur. Zafername. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. 598. – 65 varak. 29 Beknazar. Emirleşker cengnamesi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, 1225. – 27 varak. 30 Şahmame-i Endelib. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. 696, 596. 31 Imom qori Qurbon Ali (Chuguchakiy) valid Xo’ja Xolidbek Ayaguziy. Tavarix xamsa-i Sharqi / Izdana na osnove
rukopisi, napisannoy v Chuguchake. – Каzan, 1910. – 212 s. 32 Molla Muhammed İbrahim Fanahi. Şarki Türkistan tarihi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 12663. – 230 varak. 33 Muhammed Sıddık Ruşdi. Tezkiret’ül-Evliya-i Türki. Nizami adındaki Taşkent Devlet Pedagoji Üniversitesi
kütüphanesi. No. 646. 34 Bilal Nazim. Gazat der mülki Çin. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık
Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 1837. 35 İlyas Ahund. Kaşgar tarihi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü
Elyazmalar Fonu, No. 415. – 56 varak.

36 Abdurazzak Samarkandiy. Matla us -sadayn // Materiali po istorii kirgizov I Kirgizii. Vip. III. – Moskva., 1973. – S. 154. 37 Isxakov G. М. Etnograficheskoe izucheniya uygurov Vostochnogo Turkestana russkimi puteshestvennikami
vtoroy polovini XIX veka. Alma-Аta, 1975. – S. 48. 38 Zaxarova I.V. Materialnaya kultura uygurov Sovetskogo Sayuza // Sovetskoe etnograficheskoe sbornik. II. – Мoskva., 1959, – S. 223. 39 Sang Мuxammad. Istoriya Badaxshana / Izd. v tekste A.N. Boldirevim. – Leningrad., 1959. – S. 57; Molla
Muhammed İbrahim Fanahi. Şarki Türkistan tarihi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki
Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 12663. – 230 varak; Gubaeva S.S Naselenie Ferganskoy dolini v
konse XIX – nachale XX v (etnokulturnie prоsessi). – Таshkent, 1991. – S. 54: Abdullaev U. Farg’ona vodiysida
etnoslararo jarayonlar ( XIX – XX asr boshlari). – Тоshkent, 2005, – B 69. 40 Gubaeva S.S Naselenie Ferganskoy dolini v konse XIX – nachale XX v (etnokulturnie prоsessi). – Таshkent,
1991. – S. 54: Abdullaev U. Farg’ona vodiysida etnoslararo jarayonlar ( XIX – XX asr boshlari). – Тоshkent, 2005, – B 69. 41 Beysimbiev T.К. «Таrixi Shaxruxi» kak istoricheskiy istochnik. Аlma-аtа, 1987. – S. 80. 42 Aslında yazılı kaynaklarda Dağlıların iki gruba: “Ak-Tağlıklar” (Ak-Dağlılar) ve “Kara-Tağlıklar” (Kara- Dağlılar) olarak adlandırılan gruplara ayrıldıkları kaydedilir. Hokand Hanlığında ise onları genel olarak
“Tağlıklar” olarak adlandırmışlardır. Aslında bu grupları Hacegan camiası temsilcisi Fergana vadisinin Kasansay
şehri sakini Mahdumi Azam’ın (1461-1542) iki oğlu kurmuştur. Bu iki grup başlangıçta birer dinî fırka olarak
faaliyet yürütmüş, sonradan siyasete karışarak yönetimi ele geçirmişlerdir42. Onlar sadece Doğu Türkistan’da
değil, belki de Hokand Hanlığının siyasi ve sosyal hayatında da önemli rol oynamaya başlamışlardır. Özellikle
Hanlık ahalisi arasında adı geçen Hocaların mevkii ve etkisi çok büyük olmuştur (Voxidov Sh.Х. XIX-XX asr
boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun
taqdim etilgan dissertasiyasi. Toshkent, 1999. – B. 16.)
43 Valixanov Ch.Ch. О sostoyanii Altishara ili shesti vostochnix gorodov kitayskoy provinsii Nan-lu (Maloy
Buxarii) v 1858-1859 godax // sobr soch v pyati tomax. Т. 3. Аlma-аtа, 1985. – S. 179. 44 Beysimbiev T.К. a.g.e

45 Mahmud Hakim Yayfani. Hulles et-Tevarih. Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşınaslık Enstitüsü litografi
yayın. No. 304, s. 19. Adı geçen eserin yine bir nüshası 1914 yılında Hokand şehrindeki Şumakov matbaasında
basılmış olup, bugünlerde Kokan (Hokand) edebiyatı müzesinde korunmaktadır. Biz şu nüshadan yararlandık. 46 Mirzo Olim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. / Nashrga tayyorlovchilar A. Matg’oziyev, М.Usmonova. – Тoshkent, 1995. – B. 35. 47 Beysimbiev T.К. «Таrixi Shaxruxi» kak istoricheskiy istochnik. Аlma-аtа, 1987. – S. 80. 48Dadhah – adalet arayan, Han adına yazılan arznameleri kabul alarak, onların yerine getirildiği veya aksi
hakkında bilgi veren görevli. 49Mullo Olim Mahdum Hoji. Tarixi Turkiston. – Qarshi, 1992. – B. 38. 50Mullo Olim Mahdum Hoji. Tarixi Turkiston. – Qarshi, 1992. – B.38. 51Molla Alim Mahdum Hacı.. Tarih-i Türkistan… – s. 43.

52 Molla Alim Mahdum Hacı.. Tarih-i Türkistan… – s. 43. 53Mahmud Hekim Yayfani. Hulles et-Tevarih… s. 25. 54 Bkz. Pan Chjipin. Chjunya Xaoxango yuy Sinday Sinszyan (Kokandskoe xanstvo v Sentralnoy Azii i Sinszyan
period Sin). – Urumchi, 1991. – B. 45-53; Adı geçen yazar. Hokand devleti ve Garbi Yurt siyaseti. – Beijing, 2006. – 069-070 б. Çince). 55 Muhammed Hakimhan Töre. Munteheb’üt-Tevarihi. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni
adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, No. 594. 313а-b varak. 56 Sinszyan, Kitayskaya zemlya: proshloe i nastoyashee / Glavniy redactor Li Shen. – Urumchi, Sinszyan
narodnoe izdatelstvo, 2006. – S. 132; Lyu Chjisyao. Uyg’ur tarixi. – Benjing, Millatlar nashriyoti. 1987. – B. 1127.

57 Oş – Kırgızistan Cumhuriyetinde bulunan şehir. Burası Orta Asya ile Çin’i bağlayan Hokand – Kaşgar yolu
üzerindeki önemli bir yer olduğundan dolayı Hokand hükümdarı Erdana (1753-1763) kendi askerleriyle 1762
yılında şehri ele geçirmiştir (Ploskix V. Kirgizi I Kokandskoe xanstva. – Frunze., 1977. – S.132 ). Oş’ta Hokand’dan
Çin’e giden ve gelmekte olan ticaret kervanlarından vergi alınmıştır (Kun A. Оcherki Kokanskogo xanstva // Izd.
Imperatorskie Rossiyskie Geograficheskoe Obshestva, 1876, т. XII. № 1. – S. 68). Fergana vadisi Uygurlarının
dilini inceleyen R. Sadvakasov Oş’ta da Uygurların yaşadığını, şehir civarındaki Kaşgar köyü Zahiriddin
Muhammed Babur (1494 – 1530) döneminden beri mevcut olduğunu vurgulamıştır (Sadvokasov G.K. Yazik
uygurov Ferganskoy doline. Т-1. – Alma-Аtа., 1970, – S. 268). 58 Andican – Özbekistan Cumhuriyeti’nde bulunan bir şehrin ve vilayetin adı. Çin kaynaklarında burası 14-19.
yüzyıllarda Çin ürünlerinin satıldığı Batıdaki önemli ticaret şehirlerinden biri olarak kaydedilir (Bkz. Kitayskiy
dokumenti i materiali po istorii Vostochnogo Turkestana, Sredney Azii i Kazaxstana XIV-ХX vv. – Alma-Аtа.,
1994. – S. 255). V.V. Bartold’un yazdıklarına göre: “Orta Asya ile Doğu Türkistan arasındaki ticari ilişkiler
“Andicanlı” tüccarlar aracılığıyla sağlanmıştır. O taraflarda Andican o kadar meşhur olmuştur ki,hatta Orta
Asya’dan gelen diğer ticaretçiler ve zanaatçıları da Uygurlar ülkesinde “Andicanlılar” olarak adlandırmışlardır”
(Bartold V.V. Andijan // Sochinenie. – Мoskva., 1965. Т. III. – S. 326). Bunun Çince belgelerde de görüldüğünü
Japon bilim adamı Toro Saguchi teyit etmiştir (Saguchi T. The Eastern trade of the Khokand khanate (The
Orieantre Labrery) № 2. – Tokyo, 1965. – Р. 67). Andicanlı tarihçi bilim adamı S. Calilov’un yazdıklarına göre:
“Uygurların Andican topraklarına gelip yerleşmeleri 18. yüzyılın ikinci yarısı sayılır. Nedeni Sincan’daki sosyal
ve iktisadi durumun ortaya çıkması”dır (Jalilov S. Farg’ona vodiysi sharqiy rayonlarining sug’orilishi tarixidan. Tarix fanlari nozodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiyadan. – Тоshkent., 1965. – B. 51). 18.
yüzyılda yaşayan tarihçi Seng Muhammed Bedehşani kendisinin “Tarihi Bedehşan” eserinde 1759 yılında
Uygurların 9 bin ailesi Hokand Hanlığına sığınmışlardır (Sang Мuxammad. Istoriya Badaxshana / Izd. V tekste
A.N. Boldirevim. – Leningrad., 1959. – S. 57). Andican şehrinde Uygurların oluşturduğu “Eskilik” mavzesi
bulunmuştur (Valixanov Ch.Ch. Кashgarskiy dnevnik // Sob.soch. v pyati tomax. Т-2. – Alma-Аtа., 1962. – S. 222).
Eskiden Hokandlıların yazlık arazileri olan Kokankışlak (şimdiki Pahtaabad)’ın doğu tarafındaki çalılıklarda
Uygurlar kendi mahallesini oluşturmuşlardır. 20. yüzyılın ortalarında Pahtaabad ilçesinde yaşayan 91 yaşındaki
Yunusali İshakov’un söylediklerine göre: “Bundan 165-170 yıllar önce buralara göç eden Uygur aksakallarından
Sıddık Çakkan Bakı Ahund, Molla Rahman, Usman Kara Uygur köyü oluşturmak için her aileye birer araziyi
belirleyerek yerleri bölüştürmüşlerdir» ( Qoldash J. Paxtaobod tarixi. – Аndijon, – B. 14). Uygurların buradaki
Taka (anlamı Uygurcada “bir ayağı kısa adam” olarak açıklanır), Puşman (ya da Puşeyman, etrafı çalılık ve
kurtların bolca olduğundan Uygurların hayvanlarına zarar getirdiği için buralara boşuna gelmişiz anlamında
“pişman” olmak anlamındadır) ve Azak, Şorık, Kavul, Çengat, Atiş gibi eski mahalle adları da şimdiye kadar
korunmuştur. Andican eski “Eskilik” köyünde de Kızması, Ağuşluk, Korgantegi, Hekend gibi küçük mahalleler de
bulunmaktadır. 59 Şahrihan – Özbekistan Cumhuriyeti’nin Andican vilayetindeki şehir. Hokand hükümdarı Ömer Han (1810- 1822) fermanına göre 1812-1816 yıllarında Mahmud Eyub adındaki mühendis tarafından Avrupaca
“şahmatnüsha” tarzındaki projeye göre inşa edilmiştir. Şahrihan’a esasen Hokand (Kokan), Margilan şehri
sakinleri ve Uygur ustaları yerleştirilmiştir. Ömer Han, Şahrihan’da ticaretin gelişmesi için tüccarlardan bir kaç
yıl vergi alınmamasını emretmiştir (Jalilov S. Farg’ona vodiysi sharqiy rayonlarining sug’orilishi tarixidan. Tarix
fanlari nozodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiyadan. – Тоshkent., 1965. – B. 51). Rus
tarihçisi A. Kun “Şahrihan kısa bir vakit içinde iri bir tücaret şejhrine dönüşmüştü» – diye yazmıştır (Kun А.
Nekotorie svedeniya o Ferganskoy doline // Voenniy sbornik. – SPb., 1856. – S. 430). Ömer Han’ın oğlu
Muhammed Ali Han (1822-1842) döneminde Uygurların 20 bin ailesi Şahrihan’a yerleştirilmiştir. 60 Nemengen – Özbekistan Cumhuriyetindeki şehir ve vilayet merkezi. Kazakistanlı bilim adamı G.S.
Sadvakasov: “Nemengen şehrinin ilk sakinlerinden biri Kaşgarlılar olmuştur, çünkü bugünlerde
Nemengenlilerin konuştuğu ağız Uygur lahçelerinden biri sayılır» – diye yazmıştır (Sadvokasov G.K. Yazik
uygurov Ferganskoy doline. Т-1. – Alma-Аtа., 1970, – S. 3). Bu görüşü Rus doğubilimcileri A.N. Borovkov ve İ.İ.
Goyerler de kendi eserlerinde not düşmüşlerdir (Borovkov A.N. Uzbekskiy govorov Namanganskiy oblaste. – Мoskva., 1956, – S. 28; Goyer I.I. Ves Russkiy Turkestan. – Тashkent., 1909, – S. 253). Ancak, bu tür görüşlerin
kaynağı belli değildir. Bu görüşün ne gibi gerçeklere dayandığı veya aksi olduğu gelecekteki çalışmalara muhtaç
kalmaktadır. Bununla birlikte, Nemengen şehri civarında bugünlerde bile Kaşgarmahalle, Uygur gibi köy adları
bulunmaktadır. 61 Margilan – Özbekistan Cumhuriyeti’nin Fergana vilayetinde bulunan şehir. Burası ticaret merkezi olmakla
birlikte Hanlıktaki büyük bir zanaat merkezi sıfatıyla da ün kazanmıştır. 1812 yılında Hokand Hanlığına gelen
Rus elçisi F. Nazarov: “Burada çeşitli kumaşlar dokuyan fabrikalar bulunduğu”nu yazmıştır (Nazarov F. Zapiski
o nekotorix narodax i zemlyax sredney chasti Azii. – Мoskva, 1968, – S. 48). O, burada “Esas olarak Fars parçaları
ve çeşitli Asya kumaşları: bahmal, kimhab, zerbaflar dokurlar ve Buhara hem de Kaşgar pazarlarına yollarlar”
diye vurgulamıştır (Nazarov F. Zapiski o nekotorix narodax i zemlyax sredney chasti Azii. – Мoskva, 1968, – S.
48). 1855-1858 yıllarında Doğu Türkistan’a giden Çokan Valihanov kendi hatıralarında şöyle yaşamaktadır: “Buradaki pazarlar sınırsız serbestlikler ve imtiyaz sahipleri olan Orta Asya zenginlerini kendisine celbetmiştir.
Özellikle, Margilan ve Kaşgar arasındaki ticaret faaldır” (Valixanov Ch.Ch. Sobranie sochinenie v 5 tomax. Т. 2. – Аlma-Аtа, 1987, – S. 201). Hokand Hanlığının Doğu Türkistan’la yürüttüğü ticaret ilişkileri yıllık 30-40 bin altını
oluşturmuş (Bobobekov X.N. Narodnie dvijeniya v Kokandskom xanstve I ix sosialno-ekonomicheskie i
politicheskie predposilki (XVIII-XIX vv). – Tashkent, 1991. – S. 19), Hokand’dan Margilan aracılığıyla Kaşgar’a
ipek ve yarı ipek kumaşlar, bez götürülmüştür. Kaşgar’dan Hokand’a ise çay, halı, neşatir ve keçe getirilmiştir
(Вельяминов-Зернов В. В. Сведения о Кокандском ханстве. – СПб., 1856, – С. 356-358). Hokand ve Margilan
fabrikalarında üretilen ipek ve yarı ipek kumaşlar Kaşgar ve Yarkend pazarlarındaki esas mallardan sayılmıştır.
Bir kaç Kaşgarlı mültecinin Margilan’da Çin nakışlarıyla süslenen halılar dokumuşlardır (Valixanov Ch.Ch.
Sobranie sochinenie v 5 tomax. Т. 2. – Аlma-Аtа, 1987, – S. 201). Doğu Türkistan’daki Çin ürünleri: çay, kalıp
gümüş, ipek, Çin seramik eşyaları, Çin fincanları ise Margilan aracılığıyla Rusya, Yakın ve Orta Doğu ülkelerine
hem de Buhara Emirliği ve Hive Hanlığı topraklarına götürülmüştür. 62 Törekorgan – Özbekistan Cumhuriyeti Nemengen vilayetindeki şehir ve ilçe merkezi. Bugünlerde
Törekorgan’ın Alçın köyündeki mahalle güzeri Kaşgargüzer olаrak adlandırılır. Bununla birlikte Kaşgar
Çingeneleirinden olan Pavanlar da Törekorgan’da yaşamaktadırlar. 63 Hocend – Tacikistan Cumhuriyeti’ndeki şehir adı. Çok eski şehirlerden biri olan bu şehir 1725-1726 yılları
Hokand Hanlığı sınırlarına katılmıştır. 1872 yıla ait bilgilere göre Hocend’de toplam 50 adet Uygur ailesi
yaşamıştır. Burada Güzeri Ahund mahallesi bulunmakta olup, Kaşgarlıların torunları yaşamaktadırlar. 64 Oratepe – Tacikistan Cumhuriyeti’ndeki şehir. Şehir 1727 yılında Hokand Hanlığına katılmıştır. Oratepe ve
Hocend Doğu Türkistanlıların sabit olarak bulundukları şehirler sayılmıştır. Bugünlerde Oratepe yakınındaki
Kanibadam ilçesi ahalisinin dörtte birini Özbekler oluşturur. Ancak, yerli Tacik ahali onları “Kaşgarıha”, yani
“Kaşgarlılar” olarak adlandırırlar. Onlar bakır işlemeciliği yapmış olup, onların oturdukları mahalle “Çakari
Kaşgariha” olarak adlandırılır. Kanibadam’ın Kassaban mahallesinde de Kaşgarlıların iki ailesi yaşamaktadır.
Bölgedeki İsfara ilçesi yakınındaki Hanabad köyünde de Kokan civarındaki Kaşgar köyünden pek çok ahali gelip
yerleşmişlerdir. 65 Kurama – Özbekistan Cumhuriyeti’nin Taşkent vilayetinde bulunur. Buraya Uygurların göç ettiklerine dair
kesin bilgiler edinemedik. 66 Taşkent – Taşkent 1809 yılında Hokand hükümdarı Alim Han tarafından Hanlık topraklarına katılmıştır. Adı
geçen şehirin hakimi “Kuşbegi” görevi ile birlikte komşu ülkelere elçi gönderme, askerleriyle birlikte ahaliden
vergi toplama gibi haklara sahip olmuştur. Taşkent’e 1830 yılında Muhammed Ali Han tarafından Doğu
Türkistan’dan göç ettirilen ahali şimdiki Anhar kanalının sol havzasındaki arazilere, yani şehrin “Yenişehir”
kısmına yerleştirilmiştir (Toshkentnoma. – Тoshkent, 1992. – B. 444). Onların bir kısmı Kaşgarlı Özbekler olup,
ticaret ve şehir dışında çiftçilikle uğraşmışardır. Taşkent’te Doğu Türkistanlılar yerleşmesinden sonra şehrin
önceden Türk, Akkorgan ve Hitay adlandırılan kapıları “Kaşgar dervaze” olarak adlandırılmaya başlamıştır
(Muhammed Salih Hoca. Tarih-i cedide-i Taşkend. Elyazma, Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşınaslık
Enstitütüsü, No. 7793). 67Damulla Muhammed Salih Hoca veledi Damulla Rahim Hoca Taşkendi. Tarih-i cedide-i Taşkend. Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşınasık Enstitüsü Elyazmalar Fonu, 7791. 430 а-b, 423, 426 b-varaklar. 68Beysimbiev T.K. «Tarixi Shaxruxi» o Vostochnom Turkestane // Iz istorii Sredney Azii i Vostochnogo Turkestana. XV-XIX vv. -Тoshkent., 1987. – S. 169. 69Mirzo Olim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. / Nashrga tayyorlovchilar A. Matg’oziyev, М.Usmonova. – Тoshkent, 1995. – B 65. 70Jalilov S. Farg’ona vodiysi sharqiy rayonlarining sug’orilishi tarixidan. Tarix fanlari nozodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiyadan. – Тоshkent., 1965. – B. 62. 71 Beysimbiev T.К. «Таrixi Shaxruxi» kak istoricheskiy istochnik. Аlma-аtа, 1987. – S. 80. 72Nalivkin V.P. Kratkiy istoriya Kokandskogo xanstva. Kazan. 1886. – S. 34.

73Abdullaev U. Farg’ona vodiysida etnoslararo jarayonlar ( XIX – XX asr boshlari). – Toshkent, 2005. – B.69. 74Gubaeva S.S. Naselenie Ferganskoy dolini v konse XIX – nachale XX v (etnokulturnie prоsessi). – Таshkent,
1991. – S. 45. 75Ismoilova F., Abduqahharov N. Qo’qon me’moriy yodgorliklari // Qo’qon – asrlar silsilasida. Respublika ilmiy–amaliy anjuman materiallar / Qo’qon., 2004. – B. 162-162. 76Gubaeva S.S. a.g.e. s. 45. 77Umarov A., Umarova Z. Qo’qon xalq amaliy san’ati tarixidan // Qo’qon – asrlar silsilasida. Respublika ilmiy –amaliy anjuman materiallar / Qo’qon., 2004. – B. 174-175. 78Voronina V. L. Starie jile doma v Fergani. Arxitektura SSSR. – 1940.- № 3. – S. 62: O’sha muallif. Uzbekskoe narodnoe jilishe // Sovetskoy Etnografiya. – Моskva., 1949.- № 2. – S. 70. 79Pesherova M. Е. Goncharnoe proizvodstva Sredney Azii. – Мoskva-Leningrad., 1959. – S. 203: Abdullaev T. XIX- XX asrlarda o’zbek kandakorligi. – Тoshkent., 1974. – B. 37.